İrtikap Nedir
İrtikap Ne Demek?
İrtikap Suçu
İrtikap suçu Türk Ceza Kanununun 250. maddesinde düzenlenmiş olup kamu idaresinin güvenilirliğine ve işleyişine karşı işlenen suçlar arasında yer alır. Dolayısıyla bu suç ile kamu idaresinin güvenilirliği ve işleyişinin korunması amaçlanmaktadır. İrtikap suçunun konusu kamu görevlisinin kanunda öngörülen üç seçimlik hareketten birini yapmak suretiyle mağdurdan sağlamış olduğu yarardır. Dolayısıyla bu suçun oluşması için mağdurun faile bir yarar sağlamış olması veya bu yönde vaatte bulunmuş olması gerekir.
İrtikap suçu özgü suç niteliğinde olup bu suçun faili yalnızca kamu görevlisi olabilir. Suçun işlendiği esnada failin kamu görevlisi olması şartının sağlanması gerekirken, failin görev yerinde veya görev başında olması aranmaz. Dolayısıyla mesai saatleri dışında da görevi dolayısıyla edinilen güven ilişkisi veya nüfuzun etkisi devam ettiği sürece irtikap suçunun oluştuğu kabul edilir. Kamu görevlisi dışındaki kişiler ancak suça yardım eden veya azmettiren sıfatında olabilir. Suçun mağduru icbar veya ikna edilen ya da hatasından yararlanılan kişi olmakla beraber kamuya karşı işlendiği kabul edildiğinde toplumu oluşturan herkes suçun mağduru konumundadır.
İrtikap suçunun meydana gelmesi için TCK’da üç seçimlik hareket öngörülmüştür. Bu seçimlik hareketler:
- Görevinin sağlamış olduğu nüfuzu kullanmak (icbar) suretiyle
- Görevinin sağlamış olduğu güveni kötüye kullanmak (ikna) suretiyle
- Mağdurun hatasından yararlanmak suretiyle
şeklinde maddede yer bulmuştur.
İcbar suretiyle irtikap adından da anlaşılacağı üzere zorlama şeklinde gerçekleşir. İcbar mağdurun iradesini manevi baskı yoluyla etkileyerek yarar sağlamaya yönelik zorlayıcı hareketlerin tümünü ifade eder. Fail, kamu görevinin sağlamış olduğu nüfuzu kullanmak suretiyle kendisine veya bir başkasına yarar sağlama veya bu yönde vaatte bulunmaya zorlayarak bu suçu işlemektedir.
İcbar suretiyle irtikap suçu TCK m.250/1’de düzenlenmiş olup bu suçu işleyen kişi hakkında 5 yıldan 10 yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Fail bu suçu işlerken kamu görevinin kendisine sağladığı yetkiden yararlanmakta, bu yetki suçu işlemesi noktasında kendisine kolaylık sağlamaktadır. Kamu görevlisi fail, kendisine verilen yetkiyi kötüye kullanarak mağduru bir davranışta bulunmaya veya bulunmamaya zorlamaktadır. Bu zorlama manevi cebir şeklinde gerçekleşmekte olup maddi cebir kullanılması halinde irtikap suçu değil TCK m. 149’da düzenlenen yağma suçu oluşur.
Mağdur, kamu görevlisi olan failin kendisine karşı olan manevi cebirin sebep olduğu korkunun etkisiyle bir davranışta bulunmak veya bulunmamak ya da bu yönde vaatte bulunmak eylemlerini gerçekleştirmelidir. Dolayısıyla söz konusu cebirin mağdurun bu eylemleri yapmasını sağlayacak yoğunlukta olması gerekmektedir. Ayrıca mağdurun bu zorlamanın etkisinden kurtulma imkanının da bulunmaması gerekir. Manevi cebrin yoğunluğu somut olayın özelliklerine göre değerlendirilip bu şartları sağlaması halinde icbar suretiyle irtikap suçunun varlığı kabul edilir.
Yine aynı fıkrada icbarın varlığı konusunda kanuni bir karineye yer verilmiştir. Buna göre; kamu görevlisinin mağdura karşı olan haksız tutum ve davranışlarının etkisiyle, haklı bir işinin gereği gibi, hiç veya en azından zamanında görülmeyeceği kaygısıyla ve kendisini mecbur hissederek, kamu görevlisine veya onun yönlendireceği kişiye yarar sağlamış olması durumunda, icbarın varlığı kabul edilir.
Aynı maddenin ikinci fıkrasında düzenlenen ikna suretiyle irtikap suçunda fail, kamu görevi dolayısıyla kendisine duyulan güveni kullanarak hileli davranışlarla kendisine veya başkasına yarar sağlanması veya bu yönde vaatte bulunulması için mağduru ikna etmiş olmalıdır. Kamu görevlisi hileli davranışlarla mağdurun iradesine etki eder. Dolayısıyla hileli olmayan söylem veya davranışlarla mağduru etkilemesi halinde bu seçimlik hareketle öngörülen suç oluşmaz. Ayrıca failin hileli davranışının mağduru kendisine veya bir başkasına yarar sağlama bakımından etkilemeye elverişli yani mağduru aldatıcı nitelikte olması gerekir.
Bu seçimlik hareket ile suçun işlenmesi durumunda fail hakkında 3 yıldan 5 yıla kadar hapis cezasına hükmolunur.
TCK m.250/3’de düzenlenen seçimlik hareket ise kamu görevlisinin herhangi bir etkisi olmaksızın mağdurun hataya düşmesi ve failin bu hatadan faydalanarak yarar sağlanması şeklinde gerçekleşir. Mağdur tarafından farkında olmadan yapılan hataya kamu görevlisi olan failin herhangi bir etkisinin olmaması gerekmektedir. Buna rağmen bu hatayı farkında olarak menfaat elde etmiş olmalıdır. Bu suçu işleyen faile 1 yıldan 3 yıla kadar hapis cezası verilir.
Her üç seçimlik hareket için maddenin 4. fıkrasında cezalandırmaya yönelik bir düzenleme yapılmıştır. Buna göre mağdurun maddi durumu ve fail tarafından elde edilen menfaatin değeri göz önünde bulundurularak verilecek cezalar yarısına kadar indirilebilir.
Takibi şikayete bağlı olmayan bu suçun iddia makamı (Cumhuriyet Başsavcılığı) tarafından öğrenilmesi durumunda derhal ve kendiliğinden soruşturma başlatılır. Söz konusu irtikap suçu için öngörülen dava zamanaşımı süresi ise 15 yıldır.
İhmal Suretiyle İrtikap (TCK m.251)
Bu seçimlik hareketlerin yanı sıra TCK m.251’de denetim görevinin ihmali suretiyle işlenen irtikap suçu düzenlenmiştir. Bu suç denetim yapmakla yükümlü olan kamu görevlisinin görevini ihmal etmesi sonucu irtikap suçunun oluşması halinde gerçekleşir ve ihmali söz konusu olan fail hakkında 3 aydan 3 yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. (TCK m.251/2)
Failin kastının söz konusu olduğu durumlarda ise farklı bir cezalandırma yapılmıştır. Buna göre denetimle yükümlü olan kamu görevlisi irtikap suçunun oluşmasına göz yumduğu takdirde göz yumulan seçimlik hareket hangisiyse (icbar suretiyle, ikna suretiyle veya hatadan yararlanma suretiyle) o suçun cezası ile cezalandırılır. (TCK m.251/1)
İrtikap Ve Rüşvet Arasındaki Fark
İrtikap suçu çoğu zaman TCK m.252 hükmünde düzenlenen rüşvet suçu ile karıştırılmaktadır. Önemle belirtmeliyiz ki TCK m.251 hükmünde düzenlenen söz konusu suç kamu görevlisi tarafından işlenebilen tek taraflı bir suç iken rüşvet suçu ise kamu görevlisi olan “rüşvet alan” karşısında “rüşvet veren” kişinin de olduğu çok failli bir suçtur. Dolayısıyla rüşvet suçu karşılaşma suçu niteliğindedir. Ayrıca daha genel nitelikte olan görevi kötüye kullanma suçu ve kamu görevlisine zilyetliği verilmiş malları konu edinen zimmet suçundan da ayrılmaktadır.
İrtikap Suçu Yargıtay Kararları
…Dairemizce de benimsenen Ceza Genel Kurulunun 26/04/2016 tarihli ve 2014/118-2016/208 E.-K. sayılı Kararında da benzer şekilde belirtildiği üzere, irtikap suçu ile korunan hukuki yarar ve bu bağlamda suçun millete ve devlete karşı suçlar bölümünde düzenlenmesi karşısında, bu suçun mağdurunun toplumu oluşturan bireylerin tamamı, diğer bir ifadeyle kamu olduğu, eylemin belirli bir kişinin zararına olarak işlenmesi halinde bu kişinin mağdur değil, suçtan zarar gören olacağı nazara alınarak, fiilin zincirleme suç olarak kabulüyle tek suçtan hüküm kurulup, TCK’nın 3 ve 61. maddeleri de gözetilerek, ilgili kanun maddesinde öngörülen temel cezanın tayini ve zincirleme suç nedeniyle yapılacak artırımda alt ve üst sınırlar arasında takdir hakkının kullanılması suretiyle sonuç cezanın saptanması…
Yargıtay 5. Ceza Dairesi 2019/9403 E., 2021/446 K.
…olarak görev yapan sanıklar hakkında iddianamede yer alan “Müştekiler …, …, … ve … satın almış oldukları araçlara ilişkin plaka değişikliği yapılması için odaya müracaat ettiklerinde kendilerine gerçekte her biri 50 kuruş olan EK-1 formlarının 20,25 TL ye verildiğini oysa ki formlar üzerinde 50 kuruş ücretinin yazılı olduğunu, mevzuatı ve uygulamayı bilmemeleri nedeniyle fazla ödemede bulunduklarını beyan ederek şikayetçi oldukları…
…hiçbir hizmet verilmediği halde (yani formlar oda tarafından doldurulmadığı halde) sanki oda tarafından formlar doldurulmuşçasına 18 TL hizmet bedeli ve bağış adı altında ücretler alındığı ve devam eden süreçte müştekiler … ve … 07/05/2012 ve 29/06/2012 tarihlerindeki müracaatlarında plaka değişikliği için odaya müracaat ettiklerinde 21 TL plaka basım ücreti alınması gerekirken fazladan 18 TL ücret alındığı.” şeklindeki isnatların sübutu halinde ikna suretiyle irtikap suçunu oluşturabileceği anlaşılmakla…
Yargıtay 9. Ceza Dairesi 2020/2094 E. , 2021/125 K.
…suç tarihinde yürürlükte bulunan 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 62/son maddesine göre; yönetim kurulu üyeleri ve kooperatif memurlarının, kooperatifin para ve malları, bilanço, tutanak, rapor ve başka evrak, defter ve belgeleri üzerinde işledikleri suçlardan dolayı kamu görevlisi gibi cezalandırılacakları, irtikap suçu kooperatifin mal varlığına ya da defter ve belgelerine karşı işlenen suçlardan olmadığından, kooperatif yönetim kurulu başkan ve üyelerinin irtikap suçunun faili olamayacakları, somut olayda 02/03/2012 tarihli bilirkişi kurulu raporunda da anlatıldığı üzere kooperatif kayıtlarının düzenli tutulmadığı, kayıtlı giderlerin gelirden fazla olduğu, bu haliyle sanıkların kooperatif malını uhdelerine geçirdikleri iddiasının şüpheli kaldığı cihetle, kooperatif kayıtlarının düzensiz tutulmasından ibaret eylemin görevi kötüye kullanma suçu kapsamında değerlendirilmesi gerektiği…
Yargıtay 5. Ceza Dairesi 2020/3658 E. , 2021/742 K.
Sonuç
İrtikap suçu kamu görevlisinin görevinin kendisine sağlamış olduğu nüfuzu veya güveni kötüye kullanma ya da hatadan yararlanma suretiyle kendisine veya başkasına menfaat sağlaması veya muhataplarının yarar sağlama vaadinde bulunmalarını sağlaması durumudur. İrtikap suçu icbar, ikna ve hatadan yararlanma suretiyle olmak üzere üç farklı şekilde gerçekleşebilir. TCK m.251’de ise bu suçun denetimle görevli kamu görevlisinin ihmali suretiyle işlenmesi hali ayrı bir madde olarak düzenlenmiştir.
Yalnızca kamu görevlisi tarafından işlenebilen özgü suç niteliğinde olan irtikap suçu şikayete bağlı suçlardan olmayıp 15 yıllık zamanaşımı süresi içerisinde Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından öğrenilmesi halinde derhal ve kendiliğinden soruşturma başlatılır. Söz konusu irtikap suçu TCK’da düzenlenen rüşvet, görevi kötüye kullanma ve zimmet suçlarından ayrılmaktadır.
